Normy cholesterolu różnią się w zależności od tego, jakie jest ryzyko zgonu danej osoby z powodu incydentów sercowo-naczyniowych. Im większe ryzyko zgonu, tym oczywiście niższe są wartości norm cholesterolu.

W Europie kraje różnią się umieralnością z powodu chorób układu krążenia i stąd wynikają też pewne różnice w zaleceniach postępowania dla osób z czynnikami ryzyka, takimi jak wiek, płeć, palenie tytoniu, wartość ciśnienia krwi i cholesterolu.

Dodatkowo istotnie podwyższone ryzyko mają osoby z chorobami współistniejącymi, takimi jak:

• rozpoznana już choroba układu sercowo-naczyniowego na podłożu miażdżycy,
• cukrzyca,
• przewlekła choroba nerek,
• hipercholesterolemia rodzinna.

Dokładna kwalifikacja do odpowiedniej grupy zależy od zaawansowania chorób i obecności ich powikłań.

Polska jest krajem, gdzie ze względu na rozpowszechnienie czynników ryzyka i fakt występowania zbyt dużego poziomu cholesterolu u ponad 60% dorosłych Polaków, konieczne jest podejmowanie konkretnych działań w zakresie poprawy tej sytuacji. Uzyskanie prawidłowych wartości cholesterolu wymaga zmiany trybu życia, diety, stosowania środków farmakologicznych (suplementów diety i leków).

Normy dla LDL-cholesterolu zależą od ryzyka sercowo-naczyniowego danej osoby:

• u osób z grupy bardzo dużego ryzyka zaleca się zmniejszenie stężenia LDL C o ≥50% w stosunku do wartości wyjściowej, a jako wartość docelową wskazuje się stężenie LDL C <1,4 mmol/l (<55 mg/dl)
• u osób z chorobą układu sercowo-naczyniowego na podłożu miażdżycy, u których w okresie 2 lat wystąpił kolejny incydent naczyniowy (np. zawał serca, udar mózgu) można rozważyć jeszcze niższą wartość docelową stężenia LDL C <1,0 mmol/l (< 40 mg/dl)
• u osób z grupy dużego ryzyka zaleca się zmniejszenie stężenia LDL C o ≥50% w stosunku do wartości wyjściowej, a jako wartość docelową zaleca się stężenie LDL C <1,8 mmol/l (<70 mg/dl)
• u osób z grupy umiarkowanego ryzyka należy rozważyć jako wartość docelową stężenie LDL C <2,6 mmol/l (<100 mg/dl)
• u osób z grupy małego ryzyka można rozważyć jako wartość docelową stężenie LDL C <3,0 mmol/l (<116 mg/dl)

Cholesterol jest produkowany przez wątrobę w ilości około 2 g na dobę. W znacznie większej ilości jest on dostarczany z pożywieniem, a następnie wchłaniany z jelit do krwi. Pełni ważne funkcje w organizmie:

• służy do produkcji hormonów,
• wchodzi w skład osłonek włókien nerwowych,
• jest wydzielany przez wątrobę do żółci ułatwiając trawienie,
• bierze udział w wytwarzaniu i przyswajaniu witaminy D.

Niestety jego nadmiar, przede wszystkim dostarczany z pożywieniem, ma bardzo groźne następstwa pod postacią miażdżycy tętnic organizmu i jej skutków pod postacią udaru mózgu czy zawału serca.

Niski cholesterolu u osób nieleczonych lekami obniżającymi jego poziom, może występować w przebiegu różnych chorób. Są to przede wszystkim:

• marskość wątroby,
• ciężkie zakażenia (sepsa),
• wyniszczenie organizmu w wyniku ciężkiej choroby przewlekłej
• nadczynność tarczycy.

Stosowanie leków obniżających poziom cholesterolu powinno zmniejszać jego wartości do norm zależnych od ryzyka sercowo-naczyniowego danej osoby. Kolejne wytyczne na podstawie badań na wielu tysiącach osób ukazują, jak ważne jest obniżenie poziomu cholesterolu dla poprawy rokowania i wydłużenia życia. Według aktualnych zaleceń, osoby o najwyższym ryzyku powinny mieć obniżony poziom LDL-cholesterolu poniżej 55 mg/dl, a w szczególnych przypadkach nawet poniżej 40 mg/dl. Dolna granica normy nie jest podawana. Nie ma w piśmiennictwie żadnych danych odnośnie szkód wywołanych takim obniżeniem poziomu cholesterolu.

Ważnym elementem w utrzymaniu prawidłowego poziomu cholesterolu jest odpowiednie odżywianie, przede wszystkim mające na celu zmniejszenie jego zawartości w pożywieniu. Szczególne znaczenie ma tu ograniczenie tłuszczów zwierzęcych oraz cukrów prostych na rzecz produktów pełnoziarnistych, warzyw (surowych i gotowanych), roślin strączkowych, świeżych bądź mrożonych owoców, ryb (także tłustych!) i chudego mięsa. Jedzenie regularnie 5 porcji dziennie będzie dodatkowo sprzyjać utrzymaniu prawidłowej wagi oraz ograniczeniu tzw. podjadania.

Odpowiednie nawodnienie jest bardzo ważnym elementem codziennej diety. Dorosła osoba powinna przyjmować około 1,5-2 litrów płynów dziennie, najlepiej pod postacią wody. To zapotrzebowanie będzie większe np. w czasie upałów, treningu, u kobiet karmiących. Wodę powinno się pić regularnie w małych ilościach – wypita w większej ilości jednorazowo jest szybko usuwana z organizmu przez nerki. Pojawienie się uczucia pragnienia informuje nas o odwodnieniu rzędu 1-2%. Przy odwodnieniu mogą wystąpić takie objawy jak osłabienie, zmniejszenie wydolności, bóle i zawroty głowy, a nawet omdlenie.

Regularne odpowiednie nawodnienie organizmu może mieć pośredni wpływ na poziom cholesterolu, ponieważ woda odpowiada za prawidłowe działanie wszystkich procesów w ciele człowieka. Wspomaga trawienie i wchłanianie pokarmu w jelitach, ułatwia usuwanie resztek pokarmowych. Przy prawidłowym odżywianiu, które ma na celu też zmniejszenie spożycia tłuszczów nasyconych, uwzględniając produkty bogate w błonnik, woda pomaga go usunąć i przeciwdziała powstawaniu zaparć.

Wysiłek fizyczny ma udowodniony korzystny wpływ na całe spektrum chorób układu krwionośnego, zarówno w zakresie zapobiegania jak i leczenia. Korzystne efekty dotyczą także samych przemian lipidów, których zaburzenia leżą u podłoża procesów miażdżycowych. Zwiększenie zwyklej aktywności fizycznej powoduje zmniejszenie poziomu LDL-cholesterolu (w zakresie do 5%). Znacznie lepszy efekt jest w odniesieniu do trójglicerydów (redukcja stężenia w zakresie 5-10%). Co ciekawe, regularna aktywność fizyczna najlepiej ze wszystkich sposobów modyfikacji stylu życia podwyższa poziom dobrego cholesterolu (HDL-cholesterolu) – o ponad 10%, czego nie uzyskuje się w tym przypadku aż tak spektakularnie poprzez dietę czy niepalenie.

Regularna aktywność fizyczna wspomaga obniżenie poziomu cholesterolu we krwi. Zalecane są treningi fizyczne o charakterze wytrzymałościowym o umiarkowanej intensywności. Najlepiej, żeby były one podejmowane 3-5 razy w tygodniu (optymalnie codziennie) i trwały jednorazowo 30-60 minut. Można ten czas w ciągu dnia podzielić na kilka sesji, ale nie krótszych niż 10 minut każda.

Jak określić intensywność wysiłku?

Można posłużyć się wyznaczoną wartością tętna treningowego, które można samodzielnie lub za pomocą zegarka sprawdzać w czasie wysiłku. Ważne jest, żeby w przypadku osób z miażdżycą lub innymi chorobami współistniejącymi (np. cukrzycą) takie obliczenie wykonał lekarz, najlepiej na podstawie wykonanej próby wysiłkowej.

W przypadku osób zdrowych, gdzie chcemy zapobiegać miażdżycy, obliczamy tętno maksymalne ze wzoru 220 – wiek, a następnie wyliczamy z niego zakres 63-74% odpowiadający umiarkowanej intensywności. Przykładowo osoba lat 40 ma tętno maksymalne 180 uderzeń/minutę. Przyjmując początkowo dolną granicę podanego zakresu, to tętno treningowe, jakie nie powinno być przekraczane w czasie wysiłku wynosi 114 uderzeń/minutę.

Wraz z poprawą kondycji zaleca się najpierw wydłużanie czasu wysiłku, a przy dobrej tolerancji dopiero w dalszej kolejności zwiększenie tętna treningowego (ale nie więcej niż w podanym zakresie). Zbyt intensywny wysiłek fizyczny będzie on prowadził do przejścia organizmu w przemiany beztlenowe i jego „zakwaszenia” .

Inną metoda oceny intensywności jest skala Borga, obejmująca punkty w zakresie od 0 do 10, gdzie 0 to całkowity brak zmęczenia, a 10 to maksymalne wyczerpanie. Intensywność ćwiczeń powinna być na poziomie 4-6 punktów.

Przykładowe wysiłki wytrzymałościowe to chodzenie, spokojny bieg, jazda na rowerze, pływanie. Dodatkowo zalecane są 2-3 razy w tygodniu wysiłki oporowe oraz ćwiczenia poprawiające gibkość.

Przede wszystkim należy ograniczyć tłuszcze nasycone, znajdujące się w produktach pochodzenia zwierzęcego (sery, masło, śmietana), mięsie i wyrobach przetworzonych (typu ciastka, batony itp.).

Należy zwrócić uwagę na podobnie groźne tłuszcze trans, które głównie powstają przy obróbce olejów płynnych dla nadania im konsystencji stałej. W diecie powinno się zamieniać je na zdrowe tłuszcze nienasycone: jednonienasycone i wielonienasycone (omega-3 i omega-6). Są one głównie pochodzenia roślinnego i znajdują się np. w oliwkach, orzechach, awokado, oliwie z oliwek, oleju rzepakowym, oleju z orzeszków ziemnych. Wielonienasycone kwasy tłuszczowe omega-3 zawarte naturalnie przede wszystkim w tłustych rybach, ze względu na ich korzystne działanie na układ krążenia, dostępne są także w postaci suplementów diety i wskazane do stosowania przy podwyższonym poziomie trójglicerydów.

Udowodniono, że takie zmiany żywieniowe jak właśnie unikanie spożycia tłuszczów trans, ograniczenie spożywania tłuszczów nasyconych i zastępowanie ich tłuszczami jedno- i wielonienasyconymi pozwala na poprawę wyników lipidów w zakresie LDL-cholesterolu, trójglicerydów i HDL-cholesterolu w zakresie nawet do 10%. Podobny wpływ na poziom LDL-cholesterolu ma spożywanie żywności funkcjonalnej wzbogaconej w fitosterole (np. specjalnie przygotowane margaryny).

Podwyższony poziom cholesterolu sam w sobie nie wpływa na pogorszenie samopoczucia pacjenta. Niestety, groźne są konsekwencje podwyższonego poziomu cholesterolu, ponieważ jego nadmiar pływający we krwi osadza się od wewnątrz w tętnicach, powodując ich zwężenie. Tętnice są naczyniami w naszym organizmie, które doprowadzają krew wraz z tlenem i substancjami odżywczymi do wszystkich tkanek i narządów, a niedostateczny dopływ krwi prowadzi do ich uszkodzenia. W tej sytuacji zaczynają pojawiać się poważne objawy: niedokrwienie i zawał serca, niewydolność serca, niedokrwienie i udar mózgu, uszkodzenie nerek, wzroku, jelit, trudności w chodzeniu i bóle nóg (niedokrwienie mięśni). Choroby te w konsekwencji mogą prowadzić do przedwczesnego i często nagłego zgonu.

Ryzyko śmierci osoby pozornie zdrowej w ciągu najbliższych 10 lat ocenia się za pomocą skali SCORE, biorąc pod uwagę takie parametry jak wiek, płeć, palenie tytoniu, wartość cholesterolu całkowitego i ciśnienia krwi. Przykładowo 60-letni palący mężczyzna, z ciśnieniem skurczowym 160mmHg i cholesterolem całkowitym 270 mg/dl ma ryzyko zgonu w ciągu najbliższych 10 lat wynoszące 25%. Jest to wysoka wartość! Już samo tylko obniżenie poziomu cholesterolu całkowitego do 190 mg/dl zmniejsza ryzyko śmierci do 18%. Dodatkowo rzucenie palenia, leczenie podwyższonego ciśnienia tętniczego oraz dalsze obniżenie cholesterolu zmniejsza ryzyko zgonu do 4%! Jest to ogromna poprawa rokowania przy zastosowaniu prostych metod.

Patrząc bardziej obrazowo, można także ocenić wiek serca. Palący mężczyzna lat 40, z ciśnieniem 160 mmHg i cholesterolem całkowitym 230 mg/dl ma takie samo ryzyko jak niepalący 60-latek z prawidłowym ciśnieniem i cholesterolem – czyli jego serca jest o 20 lat „starsze” niż wiek metrykalny!

Punktacja uzyskana w skali SCORE wskazuje także lekarzowi, jak intensywne powinno być obniżanie cholesterolu, żeby jak najlepiej zapobiegać miażdżycy i wspomagać jej leczenie u danego pacjenta.

Fitosterole (inaczej sterole roślinne) są to związki zbliżone swoją budową do cząsteczki cholesterolu. Występują naturalnie w olejach roślinnych oraz w nieco mniejszych ilościach także w warzywach, owocach, zbożach, roślinach strączkowych i orzechach. Udowodniono, że mają one działanie przeciwmiażdżycowe, ponieważ ich spożycie powoduje obniżenie poziomu cholesterolu całkowitego oraz LDL-cholesterolu o 7-10%. Nie wykazano istotnego wpływu fitosteroli na poziom HDL-cholesterolu oraz trójglicerydów.

Ze względu na bardzo podobną budowę chemiczną do cholesterolu, fitosterole wypierają cholesterol pokarmowy z miejsca jego wchłaniania w jelicie. Zmniejszenie wchłaniania cholesterolu szacuje się na około 10-45%. Dzięki temu mniejsza ilość cholesterolu z pożywienia trafia do krwioobiegu, a w większej ilości jest on wydalany z organizmu.

Stosowanie fitosteroli jest bezpieczne i nie wywołuje praktycznie żadnych skutków ubocznych. Optymalne zalecane spożycie wynosi 2 g na dobę. Jeżeli jest ono niewystarczające w codziennej diecie, można zastosować specjalnie przygotowane produkty spożywcze - margaryny wzbogacone w fitosterole.

Żywność funkcjonalną zawierającą fitosterole można zastosować w następujących sytuacjach:

• u osób ze zwiększonym stężeniem cholesterolu i umiarkowanym lub małym całkowitym ryzykiem sercowo-naczyniowym, które nie kwalifikują się jeszcze do leczenia farmakologicznego,
• jako uzupełnienie leczenia u pacjentów z grupy dużego lub bardzo dużego ryzyka, u których poprzez leczenie statyną nie udaje się osiągnąć zalecanego poziomu cholesterolu lub którzy nie tolerują leków.

Często jednak nie udaje się optymalnie obniżyć poziomu cholesterolu tylko poprzez korektę stylu życia, w tym stosowania odpowiedniej diety. Wówczas warto byłoby zastosować rekomendowany suplement diety o działaniu leku (monakolinę K), który pozwoli na uzyskanie dalszej poprawy i tym samym zmniejszenie ryzyka rozwoju bądź postępu miażdżycy.

Udowodniono, że obniżenie poziomu cholesterolu można uzyskać poprzez zmniejszenie masy ciała w przypadku nadwagi, bądź otyłości. Dodatkowo warto zwrócić uwagę na ograniczenie spożycia alkoholu, a jeżeli chodzi o zalecenia żywieniowe – także ograniczenie spożycia cukrów (szczególnie cukrów prostych). Oba te działania sprzyjają szczególnie obniżeniu poziomu trójglicerydów we krwi. Duże znaczenie ma także zaprzestanie palenia tytoniu oraz unikanie narażenia na dym tytoniowy. Wskazane jest wykonywanie okresowych badań kontrolnych, po których lekarz w razie potrzeby może zalecić dodatkowo zastosowanie suplementów diety lub leków.

W czasie infekcji, niezależnie od ich przyczyny – czy to są bakteryjne czy wirusowe – mogą występować zmiany poziomu lipidów we krwi. W ostrej fazie choroby obniżeniu ulega cholesterol całkowity, LDL-cholesterol, HDL-cholesterol, a podwyższają się trójglicerydy. Im cięższa infekcja tym większym zmianom ulegają lipidy, na przykład w sepsie wartości LDL-cholesterolu mogą osiągać skrajnie niskie wartości nawet < 3 mg/dl. Dlatego w ostrym okresie choroby nie powinno się wykonywać oznaczenia lipidów, ponieważ wyniki będą niemiarodajne.

Inaczej sytuacja wygląda w przypadku przewlekłych chorób o podłożu zapalnym. Są to np. reumatoidalne zapalenie stawów, toczeń układowy, łuszczyca – wówczas nasilają się zaburzenia lipidowe. Te choroby uznaje się jako zwiększające ryzyko miażdżycy i rozwoju chorób serca i naczyń. Najczęściej dochodzi do obniżenia poziomu „dobrego” cholesterolu, podwyższenia trójglicerydów. Zmiany LDL-cholesterolu i cholesterolu całkowitego mogą być różne. Leczenie zaburzeń lipidowych w zapalnych chorobach przewlekłych jest takie samo jak u innych osób bez tych chorób.

Są doniesienia naukowe, że jakość i długość snu mają wpływ na szereg funkcji organizmu, także na naczynia krwionośne. Dłużej trwająca niska jakość snu połączona z jego skróceniem może wpływać na zwiększone ryzyko występowania chorób układu krążenia. Wiąże się to z różnymi mechanizmami – m.in. zwiększeniem poziomu markerów zapalnych, stresu oksydacyjnego, poziomu glukozy we krwi, wyższymi wartościami ciśnienia tętniczego. Czynniki te wiążą się z ryzykiem uszkodzeń śródbłonka naczyń krwionośnych. Niekorzystnym zmianom w przypadku zaburzeń snu mogą ulegać także poziomy lipidów, co łącznie będzie prowadziło do szybszego rozwoju miażdżycy. W badaniach obserwowano zmiany profilu lipidowego w zależności od parametrów snu, i nawet u młodych i zdrowych osób takie zmiany się pojawiały, szczególnie w zakresie poziomu trójglicerydów i HDL-cholesterolu. Jest to jednak zagadnienie złożone i wymaga dalszych analiz.

Podwyższony poziom cholesterolu jest bardzo częstym problemem – szacuje się, że występuje u ponad 60% dorosłych Polaków. Mogą być różne przyczyny podwyższonego poziomu lipidów (a nie tylko samego cholesterolu) we krwi. Oprócz tzw. czynników modyfikowalnych, na które mamy wpływ – jak np. tryb życia, dieta czy palenie tytoniu, część przyczyn stanowią czynniki niemodyfikowalne. Są to płeć męska, starszy wiek, okres po menopauzie u kobiet. Rzadziej, ale istnieją także choroby uwarunkowane genetycznie, predysponujące do przedwczesnego występowania wysokich poziomów cholesterolu, jak np. hipercholesterolemia rodzinna. Nieprawidłowe poziomy lipidów mogą pojawić się także wraz z innymi chorobami, np. w cukrzycy, chorobach tarczycy, wątroby, nerek, zespole policystycznych jajników czy podczas stosowania niektórych leków. W przypadku występowania zbyt wysokiego poziomu cholesterolu lekarz zaleci odpowiednią diagnostykę i dalsze postępowanie.

Podwyższone poziomy lipidów we krwi przyczyniają się do rozwoju miażdżycy w ścianach tętnic, co prowadzi do ich zwężenia i ograniczenia dopływu krwi w wraz z tlenem i substancjami odżywczymi do tkanek. W wyniku tego procesu może dojść do zamknięcia naczynia i nieodwracalnego uszkodzenia narządów – serca, mózgu, nerek, kończyn a nawet jelit.

Poziom cholesterolu całkowitego jest przydatny do oszacowania ryzyka sercowo-naczyniowego według skali SCORE. Na jego wartość składa się zarówno „dobry” jak i „zły” cholesterol, dlatego sam w sobie nie jest celem leczenia i nie ma wyznaczonych wartości docelowych. Aktualnie prawidłowa jego wartość powinna być niższa niż < 190 mg/dl (5,0 mmol/l).

Głównym parametrem lipidowym do rozpoznawania i leczenia hipercholesterolemii jest LDL-cholesterol (LDL-C). Normy dla niego są różne w zależności od ryzyka sercowo-naczyniowego danej osoby:

• u osób z grupy bardzo dużego ryzyka zaleca się zmniejszenie stężenia LDL C o ≥50% w stosunku do wartości wyjściowej, a jako wartość docelową wskazuje się stężenie LDL C <1,4 mmol/l (<55 mg/dl)
• u osób z chorobą układu sercowo-naczyniowego na podłożu miażdżycy, u których w okresie 2 lat wystąpił kolejny incydent naczyniowy (np. zawał serca, udar mózgu) można rozważyć jeszcze niższą wartość docelową stężenia LDL C <1,0 mmol/l (< 40 mg/dl)
• u osób z grupy dużego ryzyka zaleca się zmniejszenie stężenia LDL C o ≥50% w stosunku do wartości wyjściowej, a jako wartość docelową zaleca się stężenie LDL C <1,8 mmol/l (<70 mg/dl)
• u osób z grupy umiarkowanego ryzyka należy rozważyć jako wartość docelową stężenie LDL C <2,6 mmol/l (<100 mg/dl)
• u osób z grupy małego ryzyka można rozważyć jako wartość docelową stężenie LDL C <3,0 mmol/l (<116 mg/dl)

Drugorzędowym celem terapeutycznym jest poziom nie-HDL-cholesterolu: także zależy on od ryzyka sercowo-naczyniowego i jego docelowe wartości powinny być o 0,8mmol/l (30 mg/dl) wyższe niż LDL-cholesterolu w odpowiednich kategoriach ryzyka.

Obniżone stężenie HDL-cholesterolu wiąże się u osób z chorobą wieńcową z dodatkowym ryzykiem nie tylko incydentu naczyniowego, ale także i zgonu, nawet przy prawidłowym poziomie LDL-cholesterolu. Normy HDL-cholesterolu dla mężczyzn to powyżej 40 mg/dl (1mmol/l) i powyżej 45 mg/dl (1,2 mmol/l) dla kobiet.

Poziom trójglicerydów prawidłowo nie powinien przekraczać 150 mg/dl (1,7 mmol/l).

Żywienie w zaburzeniach lipidowych pokrywa się z zaleceniami w takich chorobach jak nadciśnienie tętnicze i cukrzyca. Przykładem diety o udowodnionej skuteczności w zapobieganiu i leczeniu chorób serca i naczyń jest dieta DASH. Z założenia jest ona po prostu zdrowym żywieniem do stosowania dla każdego na całe życie, a nie czasowo stosowaną dietą. Zalecane jest w niej ograniczenie soli, zwiększenie spożycia warzyw i owoców (błonnik wspomagający obniżenie poziomu cholesterolu), wybieranie chudego nabiału, czy ograniczenie czerwonego mięsa. Powinno się zrezygnować z żywności przetworzonej i konserwantów. Posiłki powinny być różnorodne. Nie są zalecane diety wybiórczo ukierunkowane na określone rodzaje produktów - typu diety tłuszczowe (ketogenne).

1. Zdrowe, racjonalne żywienie
2. Regularna aktywność fizyczna
3. Okresowe badania poziomu lipidów, glukozy i pomiar ciśnienia tętniczego
4. Niepalenie
5. Utrzymanie prawidłowej wagi ciała